Michel Houellebecq - Elementaire deeltjes
Op 20 mei 2022 hebben Christophe en ik gediscussieerd over het boek Elementaire deeltjes van Michel Houellebecq, het enfant terrible van de Franse literatuur. We besloten volgende topics te belichten: thematiek, stijl en verhaalopbouw. Christophe heeft ervoor gekozen om onze dialoog te integreren in zijn blog, daarom heb ik besloten om een beknopt verslag te schrijven, een kwestie van afwisseling.
Thematiek:
- Een ethologisch mensbeeld en de creatie van de nieuwe mens:
Het gesprek start met een gedeelde observatie over de rol van de alwetende verteller, een kloon die terugblikt op de tweede helft van de twintigste eeuw. De intro schetst een wereld waarin de mensheid moest verdwijnen om zo plaats te maken voor een nieuwe, ongeslachtelijke en onsterfelijke soort. Er is sprake van een mutation métaphysique, een permanente verandering van het DNA. In de vertaling van De Haan gaat het een metafysische omwenteling, en deze (meer filosofische) woordkeuze zorgt toch voor een significant verschil in betekenis en leeservaring. Houellebecq hint via de verteller naar het taboe dat er rust op een (te) biologische interpretatie van het menselijke gedrag omwille van de sociopolitieke impact van de eugenetica en het sociaal darwinisme in de 19de eeuw, en de opkomst van het nazisme in de 20ste eeuw. In het slot van het boek komt dit tot uiting via de constructie van een utopie waarin klonen, de nieuwe mensheid, verlost zijn van seksuele driften. Ook is individualiteit onbestaande en was het onderzoek van Michel Djerzinski, een van de hoofdpersonages, de sleutel om de code van de eeuwige jeugd te kraken. Er ontstaat een discours waarin we beiden verwijzen naar volgende topics: (1) de inwerking door Houellebecq via mijmeringen over de dystopische fictieroman Brave New World van Aldous Huxley in relatie tot de wetenschappelijke traktaten, (2) het nurture-nature-debat, meer bepaald de tweedeling tussen enerzijds gedragsbiologie en anderzijds de impact van contact, afwezigheid en liefde op de ontwikkeling van het individu, en (3) de (de)constructie van sociologische en binaire wereldbeelden (man versus vrouw, individu versus collectief...).
- Een kritiek op progressief individualisme en libertinisme:
Vervolgens koppelen we terug naar de twee protagonisten en halfbroers Michel en Bruno. De eerste staat model voor de wetenschap, hij is apathisch, aseksueel en rationeel. De laatste is een non-conformistisch en immoreel figuur, de veruiterlijking van emotionele instabiliteit en deviante seksualiteit. Het zijn twee uitersten van het menselijk spectrum, producten van hun generatie en het kapitalistisch dogma. We praten over de kritiek die Houellebecq hiermee uit op het economisch systeem en de afwezigheid van een politiek standpunt (links noch rechts). In het boek sluimert een duidelijke sneer naar de kapitalistische markt. Ook schetst het boek de opkomst van een individualistisch en narcistisch zelfbeeld, het verkopen van zichzelf. We besluiten dat de commodificatie van de liefde en de cultus rond de idee van jeugdigheid in onze tijd nog sterker aanwezig is en fungeert als een economische drijfveer en seksuele determinator via onlineplatformen zoals TikTok en OnlyFans. Bovendien is de verteller cynisch over de ideologische en seksuele uitspattingen van de hippiebeweging en de opkomst van de new age. Het is volgens hem een vorm van kapitalistische cosmetica die onze drang naar zingeving - of hoop op een metafysische omwenteling - moet voeden, maar er niet in slaagt om de gapende leegte die religie heeft achtergelaten op te vullen. Kortom, de verteller stelt dat de de onttovering ons denken op losse schroeven heeft gezet.
- Seksualiteit en mensbeeld:
We zijn het beiden eens dat het boek een misantropisch beeld schetst op liefde en seks. Er tekent zich een dichotomie af tussen de ascetische Michel en de losbandige Bruno. We koppelen dit terug aan een passage waarbij Michel en Brigitte elkaar aanraken in een grasveld. Deze toenadering wordt bestraft door huiduitslag en de oorzaak van dit euvel is de oogstmijt, het is een ervaring dat het liefdesbeeld van Michel vertekent. Dit staat in schril contrast met de escapades en excessen van Bruno, die van de ene seksuele fantasie in de andere duikt in zijn zoektocht naar liefde, bevestiging en stabiliteit. Houellebecq koppelt dit aan de afwezigheid van een vader- en moederfiguur bij de protagonisten en bevraagt hiermee de huidige rollenpatronen tussen man en vrouw. Enerzijds stelt hij dat de rol van de vader in de maatschappij overbodig is, want de overdracht van kennis en vaardigheden is nu de verantwoordelijkheid van de maatschappij, anderzijds is de moederfiguur niet aanwezig omdat ze verzwolgen wordt door haar zoektocht naar schoonheid. Daarentegen speelt de grootmoeder, een liefkozende piëta die zichzelf opoffert, een belangrijke rol in de opvoeding. De kritiek op het boek uit feministische hoek was scherp, want het lijkt of Houellebecq via de verteller een ambigu, antagonistisch en toxisch vrouwbeeld propageert en zo de binaire oppositie tussen man en vrouw via het paternalistisch denken legitimeert, de vrouw staat namelijk symbool voor het goede en het kwade en vervult een ondergeschikte rol in de samenleving. In het slot van het boek ondergraaft hij deze stelling met volgende slagzin: 'Morgen zal vrouwelijk zijn.' De verteller schetst hier een utopisch toekomstbeeld waarin alle klonen vrouwelijk zijn.
Stijl:
Elementaire deeltjes is een roman die speelt met registers door uitersten met elkaar te verbinden. In onze discussie hebben we ontdekt dat Houellebecq nauwgezet de grenzen van de Franse literaire canon opzoekt en opentrekt. Hij houdt de lezer continu voor de gek door gebruik te maken van onbetrouwbare informatiebronnen en vertelperspectieven. Het boek neemt de vorm aan van de pastiche, een literaire vorm die ironie, ernst, satire en kritiek met elkaar verstrengeld. Ook is er geen sprake van een vaste stijl, want Houellebecq neemt de lezer mee op een tocht die komische elementen afwisselt met wetenschappelijke, informele, platvloerse en serieuze fragmenten. Bovendien ent hij zijn schrijfstijl op bestaande en imaginaire schrijvers.
Verhaalopbouw:
Het spel met vertelperspectieven maakt dat de roman glibberig is en niet vast te pinnen valt. De personages zijn letterlijk en figuurlijk in vrije val en dit is ook mooi vormgegeven op de cover. De ambiguïteit is ook aanwezig in de proloog en epiloog. Hier is 'de nieuwe mens' aan het woord, terwijl verder in het boek een menselijke verteller bijvoorbeeld een ooggetuigenverslag geeft van de avonturen van Bruno op de camping. Houellebecq wisselt dus regelmatig van vertelstandpunt en doet dit via sociologische mijmeringen, wetenschappelijke artikels, journalistieke interventies of sarcastische stemmen. Hij versterkt dit door registerwisselingen in te werken die vasthangen aan de context waarin de personages zich bevinden. We besluiten ons gesprek met de bevinding dat Elementaire deeltjes meer krediet verdient. In de media krijgt Houellebecq vaak de stempel van conservatief of beeldenstormer opgedrukt. Hij veegt deze beweringen in interviews trouwens flagrant van tafel. Christophe en ik kwamen tot de conclusie dat hij met opzet de grenzen aftast en de lezer zo uitdaagt om na te denken over de toekomst en positie van de mens in de samenleving.