Andrej Tarkovski - De spiegel

Poëzie en film

Zerkalo (Зеркало) uit 1975 is een experimentele en artistieke film van de Russische filmregisseur Andrej Tarkovski. Volgens filmcritici is het Tarkovski's meest persoonlijke film. Zerkalo is een meesterwerk, een voorbeeld van cinematografische poëzie en auteurscinema waarin de transcendentale ervaring en persoonlijke reflectie centraal staat. Het is een filosofische gedachtestroom die jeugdherinneringen, droomsequenties, flashbacks, lyrische en symbolische zinspelingen, en allegorische beelden met elkaar verweeft. De film toont dit via de gedachten, verlangens en herinneringen van Alexei, een stervende veertigjarige man. Met behulp van interacties met Alexei's moeder Maria, vader, (ex-)vrouw Natalia en zoon Ignat, tijdens verschillende stadiums van hun leven, exploreert Tarkovksi de fragiliteit van het geheugen en herinneringen en de relaties tussen geheugen, memento's en perceptie. Hierdoor is de film een verknipt gedicht, want Tarkovski past een montageproces toe dat hij later benoemd als 'sculpting in time'. Tarkovski stelt dat ritme het belangrijkste aspect is van een filmbeeld en ingekapseld zit in een tijdsverloop per frame. Zo construeert hij een wereld waarin beelden overeenkomen met versregels, een refrein overvloeit in een fade to black, en de overlapping en het samensmelten van beelden door de editting speelt met de notie van tijd. Het zijn echo's uit het heden en verleden die de toeschouwer uitdagen om de tijdruimtelijke compositie van de film en de symbolische betekenis die schuilt in beelden (het vuur, het opheffen van de zwaartekracht...) te ontrafelen. Bovendien vervult de poëzie van Aleksandr Poesjkin en Arseni Tarkovski een instrumentele rol in de film.

Tijd, ruimte en verstilling

De opening sequence van Zerkalo begint met de adolescente Ignat die de televisie aanzet en kijkt naar een arts die een stotterende man onderzoekt. Daarna volgt een ingetogen shot van Maria op een hek voor haar datsja, een reconstructie van het vernielde buitenhuis van de Tarkovski's. Ze voert een gesprek met een dokter. Vervolgens shots van een brandend huis, een oneirisch haarwasritueel en regenbui in een binnenkamer... De hele film dompelt de kijker onder in een geabstraheerde en affectieve wereld waarin de tijd verstilt, nostalgie heerst en beelden onuitspreekbare gevoelens projecteren. Zerkalo ontvouwt zich als een psychogeografisch reliëf, een term geïntroduceerd door Debord. Hij stelt dat een omgeving of ruimte sferische eenheden zijn die een directe invloed uitoefenen op de menselijke emoties en gedrag. Bovendien creëert Tarkovsky een disruptieve tijdsruimte door de interferentie van herinneringen in het heden en vice versa. Zo legt hij alledaagse handelingen vast in real time met tracking shots en combineert dit vervolgens met de temporele kenmerken en associatieve indrukken van zwart-witbeelden of herinneringen in sepiatinten. Ook maakt hij veelvuldig gebruik van slow motion en flashbacks. Daarnaast kiest hij ervoor om dezelfde actrice te casten voor de rol van moeder en vrouw van Alexei. Hierdoor benadrukt Tarkovski de mogelijkheden van een oneindige perceptie en de ondeelbaarheid van tijd. Verder juxtaposeert hij de gebeurtenissen in de film met found footage, bijvoorbeeld fragmenten van het Rode Leger of de burgeroorlog in Spanje, waardoor een diffuse tijd ontstaat die de herinneringen van Alexei's kindertijd weergeeft en vastlegt in kristalbeelden, een term bedacht door Deleuze. Het begrip poneert de idee dat de weergave van de tijd een beweging is tussen het verleden en het heden en dat dit inherent vervat zit in de realiteitswaarde van het filmisch beeld en het zo omhult. Tot slot versterkt Tarkovski dit door de ontologische werkelijkheid op te heffen en de natuurwetten te tarten (levitatie) via langzaam kruipende panning shots, en vertragingsmechanismen en het gebruik van een intra- en extradiëgetische soundscape. Hij doorvlecht ze met een lawine aan droombeelden die een kinesthetisch gevoel van tijd oproepen. Kortom, er ontstaat een mystiek realisme dat de perceptie ontwricht. 

Verstrengelde vertelperspectieven

Arseni Tarkovski kruipt in de huid van een solipsistische verteller (off-screen) die via verzen interageert met de personages in de film. Er is sprake van het personele vertelperspectief (de dichter), een heterodiëgetische vertelinstantie, en een auto- en allodiëgetische verteller (Alexei)  waarbij het vertellend ik en belevend ik samensmelten. Bovenal legt Tarkovski in Zerkalo de nadruk op  focalisatie, met name een subject dat wisselt tussen een intern (from within) en extern (from without) point of view. Ook was het script continu onderhevig aan veranderingen, immers Tarkovski's hanteerde losse vertelstructuren tijdens het filmen om voldoende ruimte te laten voor aanpassingen en toevoegingen. Via de twee vertelinstanties ontdekt de toeschouwer de herinneringen van Alexei, een allegorische vaderfiguur waarvan de kijker enkel een glimp opvangt op zijn sterfbed. Door zich te bedienen van twee vertelperspectieven, een maskerende symboliek en een filmprocedé dat de tijd en ruimte ontwricht, verweeft Tarkovksi de verschillende tijdlijnen van de personages verder met elkaar. Zo focust hij op de intra-, inter- en extrapersoonlijke gebeurtenissen en vult ze aan met documentaire beelden zonder captions of ondersteuning van een voice-over. Tarkovski vertrouwt dus op de historische kennis en het analytisch vermogen van de toeschouwer om moedwillige hiaten in te vullen en betekenis te geven.

Een poëtisch ritme van echo's

De elektronische soundscape van huiscomponist Eduard Artemyev in Zerkalo is minimalistisch en bevreemdend. Geluid is altijd een belangrijk element geweest in het werk van Tarkovski omdat het zijn filmische werkelijkheid vormgeeft en verrijkt. Hij stelt dat het elimineren van overbodige geluiden in de filmframes noodzakelijk is om een symbiose tussen geluid en beeld te verkrijgen. Kortom, muziek en geluid fungeert volgens Tarkovski als een biotoop en medium dat resoneert in onze wereld, het is een poëtisch ritme. Bovendien biedt dit de regisseur mogelijkheden om lyriek en metaforen in te werken in het semiautobiografische verhaal. Zo weerspiegelt de soundtrack van Artemyev, via vitalistisch hints naar aardse echo's (regendruppels, afbrokkelende muren, de wind en vuur), de gefragmenteerde wereld, innerlijke gemoedstoestand en spirituele ervaring van de personages en verruimt het de perceptie van de toeschouwer. Kortom, de compositie van unheimische, non-diëgetische en niet-simultane geluiden draagt de premisse van Zerkalo, een poging om via het geheugen hetgeen verloren is te herwinnen, althans in hoeverre het de toeschouwer lukt om de klankbeelden en betekenis ervan te ontcijferen.