Aline Sax - Grensgangers

Grensgangers is een historische jeugdroman en familiekroniek. In drie opeenvolgende verhalen beschrijft Sax het leven van de drie hoofdpersonages uit eenzelfde familie uit Oost- Berlijn. Elk personage wordt gelinkt aan een historisch kantelmoment, een datum die altijd verwijst naar de Berlijnse Muur. Bij de opbouw van de Muur in 1961 vertelt Julian over zijn vluchtpoging naar het kapitalistische Westen, maar hij beseft niet dat dit gevolgen heeft voor zijn familie. In het tweede verhaal neemt Marthe, de dochter van Julians zus, de lezer mee naar 1977. Tijdens deze turbulente periode heeft het Ministerium für Staatssicherheit de maatschappij stevig in haar greep en controleert elk aspect van de samenleving. Bij de derde verhaallijn volgt de lezer Sybille, die verstrikt raakt in het systeem. Hierdoor groeit haar sociale bewustzijn en ijvert ze voor een maatschappelijke omwenteling. Vervolgens getuigt ze over het veranderende politieke klimaat in Oost-Berlijn op de vooravond van de val van de Muur in 1989.

Het verzet tegen de onderdrukking van de bevolking door het communistische regime in de Duitse Democratische Republiek tegen de backdrop van de Berlijnse Muur vormt het hoofdthema van het boek. De sterkte van dit boek schuilt in de manier waarop Sax de deconstructie van de familie via drie verschillende verhaallijnen beschrijft. Door deze constructie verpersoonlijkt Sax dit historische trauma en maakt ze thema's zoals vrijheid, verraad, onderdrukking en eenzaamheid tastbaar. Omdat elk personage zich op een andere manier verzet, geeft dit het boek ook een emotieve gelaagdheid. De vlucht van Julian kenmerkt zich door ongeloof, woede en machteloosheid. Daarentegen is vluchten voor Marthe geen oplossing, want ze wil haar vrijheid van binnenuit bewerkstelligen. Bij Sybille valt vooral de metamorfose op die vanuit de acceptatie van haar lot leidt tot een 'ongewild' activisme.

De deterministische ondertoon, de invloed van plaats en tijd op de vorming van het individu, vertaalt zich ook in het bittere open slot. Sax maakt bewust geen gebruik van een happy end, want dit zou al het verdriet, de pijn en ellende ontkrachten. Sax hint ook naar het duistere verleden van de familie en verwijst bijvoorbeeld naar de Tweede Wereldoorlog. Hierdoor contextualiseert Sax ook de voorgeschiedenis van de Muur en het schisma tussen het kapitalistische Westen en het communistische Oosten.

'Grensgangers' is een realistische roman, maar vervalt niet in pessimisme. De reactie van de protagonisten tegen het regime is meeslepend en toont moed en durf. Het boek schetst een gedetailleerd beeld van het dagelijkse leven en persoonlijke beslommeringen, maar Sax slaat de bal ook mis. Zo blijft het incestthema tussen Marthe en Florian een fait divers zonder functie of werkelijke verankering in het verhaal. Dit gebrek is extra frappant omdat de liefde het enige persoonlijke aspect en thema is in het boek waarop het beklemmende en totalitaire bewind geen impact heeft. Sax maakt van het boek een 'monument', een grauwe getuigenis die zich hult in nuance. Ze heeft met Grensgangers een jeugdboek geschreven dat los staat van conventies.

Het prachtige gebruik van drie grijze onbeschreven tussenbladen tussen elk verhaal is mijn favoriete fragment. Deze literaire ruimte, een symbolische 'muur' reflecteert over de geschiedenis van Duitsland.